Meander Medisch Centrum in Amersfoort is qua ontwerp en preventieve voorzieningen een bastion van veiligheid. Maar calamiteiten kunnen nooit worden uitgesloten. Daarom heeft het ziekenhuis niet minder dan 2500 ‘ontruimers’ getraind voor ontruiming bij noodsituaties. Want in het onverhoopte scenario van een gehele of gedeeltelijke ontruiming heeft iedere medewerker een onmisbare rol. Recent bezocht een groep Amersfoortse brandweerlieden van de Veiligheidsregio Utrecht het ziekenhuis om kennis op te halen over wat er bij incidentbestrijding en ontruiming in een ziekenhuis allemaal komt kijken. Vakblad Veiligheid mocht aansluiten bij dit leerzame kijkje achter de schermen van een modern ziekenhuis.
Dat de ontruiming van een ziekenhuis met kwetsbare patiënten in vol bedrijf geen sinecure is, weten ze bij Meander Medisch Centrum maar al te goed. In 2011 moest vanwege stroomuitval het volledige ziekenhuis worden ontruimd, waarvoor een grote ondersteuningsoperatie van brandweer en ambulancediensten nodig was. Manager Facilitair Bedrijf Paolo Bellini en Hoofd Bedrijfshulpverlening Harry Lip riepen de gebeurtenis in herinnering tijdens het bedrijfsbezoek van de Veiligheidsregio Utrecht op 5 oktober. Het incident gebeurde destijds op de vroegere ziekenhuislocatie De Lichtenberg in het centrum van de Keistad. De ontruiming was noodzakelijk nadat bij een brand in het energiegebouw de noodstroomvoorziening dienst weigerde, waardoor de vitale apparatuur in het ziekenhuis uitviel en de patiëntenzorg in gevaar kwam.
Het is een scenario dat in het in 2013 geopende nieuwe medisch centrum aan de noordwestelijke stadsrand tamelijk onwaarschijnlijk is. Robuuste bouwkundige en installatietechnische brandveiligheid en redundantie van vitale systemen beperken de risico’s sterk. Maar niet tot nul, want in een operationele ziekenhuisomgeving waar wordt gewerkt met imposante hoeveelheden specialistische techniek, zuivere zuurstof, allerlei chemicaliën en radioactieve stoffen, kan het gevaar in een klein hoekje schuilen.
Iedere kamer een ‘brandcompartiment’
Met zo’n 100.000 vierkante meter netto vloeroppervlak en 600 bedden is het Meander Medisch Centrum flink aan de maat. Het in 2013 in gebruik genomen ziekenhuis heeft als bijzonder kenmerk dat patiënten bij opname niet verblijven in meerpersoons zalen, maar in éénpersoons patiëntenkamers. Dat geeft meer rust en heeft ook voordelen bij incidenten, omdat iedere kamer een ‘brandcompartiment’ is, wat de verspreiding van vuur en rook sterk remt. Overigens is het ziekenhuis volledig preventief beveiligd met een sprinklerinstallatie, zodat ontstane branden per definitie klein blijven. Toch ontbreken ook vaste blusleidingen ten behoeve van de brandweer niet, voor situaties waarin alsnog blussend moet worden opgetreden.
‘Ander type patiënten’
“Belangrijk om rekening mee te houden bij ontruiming, zowel voor ons personeel als voor externe hulpverleners, is dat zowel het type gebouw, als het type opgenomen patiënten anders is dan pakweg tien jaar geleden”, legt Paolo Bellini uit. “De hoeveelheid hightech medische apparatuur, zoals het aantal CT- en MRI-scanners voor diagnostiek, en apparaten rond het bed, is toegenomen. Tegelijk is de patiëntenpopulatie veranderd. Qua behandeling is de huidige ziekenhuispraktijk erop gericht patiënten met zo min mogelijk invasieve ingrepen te opereren en ze na eenvoudige operaties zo mogelijk al dezelfde dag weer naar huis te sturen. De patiënten die langer opgenomen blijven, zijn hoofdzakelijk oudere, kwetsbare personen met een hoge zorgvraag.”
Hun kwetsbaarheid en afhankelijkheid van medische apparatuur en zuurstof is volgens Bellini een voornaam aandachtspunt voor de medewerkers en de brandweer, in het geval dat die bij de ontruiming moet ondersteunen. Hoe pak je een ontruiming aan, als je een patiënt aantreft die met allerhande snoeren en slangen verbonden is met omringende apparatuur aan en rond het bed? Wat zijn de do’s en dont’s in zo’n geval?
Kwetsbare patiënten aandachtspunt bij ontruiming
De zorgverlening aan kwetsbare patiënten en tips en adviezen voor ontruiming in noodsituaties worden voor de bezoekende brandweerlieden nader toegelicht door geriatrieverpleegkundige Rianne Liefaard en IC-verpleegkundige Lysanne Tijsma. Liefaard sluit aan bij de constatering van facilitair manager Bellini met onderzoeksgegevens over de afgelopen vier jaar, die aantonen dat 49 procent van de opgenomen patiënten tot de categorie kwetsbare ouderen behoort.
“Die patiënten hebben uiteenlopende beperkingen, bijvoorbeeld omdat ze met allerlei apparatuur verbonden zijn, of omdat ze met name op de geriatrische afdeling kampen met verwardheid en dementie en voor hun eigen veiligheid soms zijn vastgesnoerd aan hun bed of stoel”, aldus Liefaard. “Met name patiënten met geriatrische problematiek vormen voor hulpverleners een aandachtspunt bij ontruiming. Die mensen kunnen door hun verwardheid onvoorspelbaar reageren en zich zelfs verzetten tegen verplaatsing. Dan hangt het van het incidentscenario af hoeveel tijd er is om een kamer of deel van een afdeling te ontruimen. In een scenario zoals bij de stroomuitval van elf jaar geleden heb je meer tijd voor tactvolle communicatie om de patiënt in beweging te krijgen. Maar als bij een acute brand elke minuut telt, is er geen tijd voor discussie en moet de patiënt gewoon direct mee. Langzaam en duidelijk spreken, liefst op lage toon, werkt het best. En nog een belangrijke tip: benader patiënten die in de war zijn altijd vanaf één kant als je met een ploeg van meer personen bent. Anders kunnen ze door angst of verwarring ook tegendraads reageren, wat ontruiming bemoeilijkt.”
Lysanne Tijsma vertelt in een korte presentatie hoe het eraan toe gaat op de Intensive Care, waar ‘levens redden’ centraal staat. Verzetten zullen deze patiënten zich doorgaans niet, maar de bedden waarop zij liggen zijn zwaar en tot de levensondersteunende apparatuur behoren onder andere monitoren, infuuspompen, katheters, vacuümpompen en op de dialyseafdeling ook dialyseapparatuur.
Ziekenhuispersoneel onmisbaar voor verantwoorde ontruiming
De rol van ziekenhuispersoneel, dat de patiënten en hun zorgbehoefte kent en alle know-how in huis heeft van de medische apparatuur en aansluitingen, is volgens Tijsma en Liefaard onmisbaar voor een verantwoorde ontruiming. “Maar in situaties waarin wij als verpleegkundigen een afdeling of kamer niet meer kunnen betreden en de brandweer met ademluchtploegen de redding en ontruiming overneemt, is het wel goed als jullie weten wat je tegen kunt komen aan en rond het bed en wat je handelingsperspectief is”, verduidelijkt Tijsma. “Alles wat aan apparaten en katheters aan het bed hangt kan sowieso mee, maar hoe moet het met infusen en aansluitingen van bijvoorbeeld medische zuurstof? Als je een patiënt afkoppelt van zuivere medische zuurstof, kan je in de kamer een ophoping van zuurstof krijgen, wat de beheersbaarheid van een eventuele brand in die ruimte niet ten goede komt. Je kunt zonder kennis niet zo maar slangen lostrekken, zeker niet bij een dialysepatiënt, want dan bloedt die patiënt letterlijk leeg. Bij dialysepatiënten is deskundige ondersteuning vanuit de verpleging dan ook echt noodzakelijk. Als het, bijvoorbeeld vanwege rookontwikkeling, voor ons niet mogelijk is om een kamer te betreden, hebben jullie echt een uitdaging.’
Ethisch dilemma
Evenzo kan het volgens Hoofd bhv Harry Lip een uitdaging zijn om, als de tijd dringt en de verplaatsing van bedlegerige patiënten tijdrovend is, keuzes te maken. Welke patiënt als eerste en welke kan later? “Dat hangt helemaal van de situatie af”, verduidelijkt Lip. “Als je moet kiezen tussen één moeilijk verplaatsbare patiënt waarbij ontruiming veel menskracht en tijd kost of vijf patiënten die gemakkelijker verplaatsbaar zijn, lijkt die keuze simpel. Maar in werkelijkheid is het een ethisch dilemma, waarvoor geen draaiboek of richtlijn is. Want elke situatie is anders.”
Bedden met zeer korte draaicirkel
Het voordeel bij verplaatsing van bedlegerige patiënten in geval van ontruiming is volgens Tijsma dat de bedden gemakkelijk rollen en door de 360 graden beweeglijkheid van de wielen zeer korte draaicirkels hebben. Maar wat als een patiënt niet met bed en al mee kan? “Zijn daar speciale ontruimingsmatrassen voor?”, wil een van de brandweerlieden weten. Lip bevestigt dat het ziekenhuis een beperkt aantal van deze speciale evacuatie-instrumenten in huis heeft, maar dat het in principe net zo gemakkelijk is patiënten te verplaatsen op een reguliere ziekenhuismatras. “Die kun je gemakkelijk over de grond slepen met twee man, zelfs de trappen af als het moet, al proberen we zoveel mogelijk horizontaal te ontruimen.”
Specifieke risicobronnen
Los van de kwetsbaarheid van patiënten en de cruciale levensondersteunende apparatuur in ziekenhuisdelen als Intensive Care, operatieafdeling en nierdialyse, kent het ziekenhuis nog meer specifieke risicobronnen. Zo moeten behandelaren, maar ook hulpverleners in de diagnostische centra rekening houden met de extreem sterke magneetvelden van de vier aanwezige MRI-apparaten. Wie zo’n ruimte betreedt met iets van ijzer op of aan het lichaam of in de uitrusting, kan serieus in de problemen komen. Daarom bevinden zich in de MRI-ruimten ook speciale brandblussers als kleine blusmiddelen, gemaakt van niet-magnetisch metaal.
Een andere risicobron vormen de aanwezige radioactieve stralingsbronnen, waarmee in speciale bereidingslaboratoria radioactieve vloeistoffen worden gemaakt die voor behandeling of diagnose aan patiënten worden toegediend. Een rondleiding door het ziekenhuis na de presentaties voerde ook naar deze afdeling, waar Klinisch fysicus Pepijn van Horssen toelichtte dat de risico’s van de stralingsbronnen zeer beperkt zijn, zolang de radioactieve stoffen niet worden ingeademd. “Bij het werken met deze bronnen hanteren we zeer stringente veiligheidsvoorschriften en protocollen, waardoor de kans op het vrijkomen van radioactiviteit en besmetting van personen nihil is. Maar zelfs áls het gebeurt, levert een kortdurende incidentele blootstelling aan vrijgekomen radioactief materiaal zo’n lage dosis straling op dat geen gezondheidsschade kan optreden.”
Ontruiming is samenspel
De presentatie en rondleiding leert dat ontruiming binnen Meander altijd een samenspel is tussen het zorgpersoneel, de bhv en de overheidsbrandweer als die in het ziekenhuis optreedt. Na ontruiming moet immers de medische zorg aan de patiënt zo snel mogelijk worden hersteld, vooral in situaties waarin medicatie of andere noodzakelijke voorzieningen ten behoeve van de verplaatsing zijn afgekoppeld. De presentatie over de gang van zaken op afdelingen met risicogroepen, zoals de Intensive Care, operatiekamers en geriatrie, bleek voor de brandweerlieden bijzonder leerzaam.
Lip: “Gezamenlijk oefenen is voor beide partijen goed om routine op te bouwen, net zoals regelmatige oriëntatiebezoeken van belang zijn om de relevante kennis van de risico’s en aandachtspunten in het ziekenhuis bij externe hulpverleners op peil te houden. Door twee jaar corona waren we daar al een tijd niet meer aan toe gekomen, maar nu werken we toe naar een gezamenlijke oefening, die we in 2023 in het ziekenhuis willen organiseren.” RJ//
