Pas op, ijsbeer!
Wie ooit, hoog boven de poolcirkel, voet aan wal zet op Spitsbergen, wacht niet alleen een spectaculair landschap maar ook een gebied met volstrekt andere veiligheidsnormen. In het dorpje Longyearbyen is het uitgangspunt dat de mens te gast is in het dierenrijk. Rondtrekkende ijsberen vormen een permanent risico. Buiten het dorp moet je daarom een geweer hebben. Dan nog gaat het soms ernstig fout. In 2020 werd een Nederlandse man uit zijn tent gesleurd en doodgebeten. De nieuwsgierige ijsbeer was ’s nachts plompverloren het dorp ingewandeld op zoek naar eten.
Nederlandse normen
Ondanks dit soort incidenten plaatsen de Noren geen hek rondom Longyearbyen. Dat is tekenend voor landen waar mensen gewend zijn niet alleen te zijn. In het ‘mensenpark’ Nederland zijn we minder bereid tot deze risicoaanvaarding. Denk maar aan de netelige discussies over de wolf. Discussies over wel of geen hek, over wel of niet afschieten, lopen hoog op. Het gevolg is dat er van een vrije beleving soms erg weinig terechtkomt. In veel parken zetten we de eendjes van de stadsvijver zelfs achter een hek, uit angst voor de verdrinking van ons kroost.
The bigger picture
Het is begrijpelijk dat we hier meer gespannen met risico’s omgaan. Nederland is druk en klein. Voortdurend worden we erop gewezen dat ‘elk slachtoffer er één teveel is’. Bij bestuurlijke afwegingen geeft the rule of rescue meestal de doorslag. Corporate risicomanagers streven naar zero loss. Begrijpelijk, want, schade en letsel zijn al vervelend, mensenlevens zetten we al helemaal niet op het spel. We doen alsof risico’s beheersen vooral een kwestie is van middelen, inzet en effect. Toch, wie kijkt naar the bigger picture, wie al onze veiligheidsinspanningen samen beziet, ervaart dat er een duidelijke prijs betaald wordt voor de maakbaarheid van onze veiligheid.
De prijs van beheersing
Bijna altijd leidt gewonnen veiligheid tot een verlies aan iets anders. Dit verlies is meestal minder tastbaar, maar kan op zichzelf ook een sluipend risico vormen. De verzwakking van onze connectie met de natuur heeft wel degelijk effecten. Kinderen raken vervreemd van de altijd variërende vormentaal van het buitenleven. Ze raken kwetsbaarder, angstiger en minder zelfredzaam. Of neem de corona-aanpak. Deze heeft ons geleerd: je kan het virus beheersen, maar de rekening op andere vlakken, zoals de psychologische schade aan de volksgezondheid, krijg je pas verlaat gepresenteerd.
Het urgente verdringt het belangrijke
Een van de moeilijkste dingen in de risicobeheersing is om je ambitie te begrenzen. Dit is een opgave, omdat het langetermijnargument het bijna nooit wint van de kortetermijnwinst die je behaalt door aanpakken en optreden. Wat ik bewonder aan de Noren is dat zij, ondanks dodelijke incidenten, niet toegeven aan de risicoregelreflex. Dit is moedig, omdat je een filosofisch idee (‘wij mensen zijn hier te gast’) beschermt tegen een direct veiligheidsbelang. Je moet onder druk van het urgente vasthouden aan het belangrijke. Ook wij kunnen daarvan leren. We moeten ernaar streven om kritisch-ethische denkprocessen flink te integreren in de veiligheidspraktijk. Zodat we niet alleen blind varen op wat nu veiliger kán, maar ook nadenken onder welke voorwaarden we veilig wíllen zijn.
Gerben Bakker (1982) promoveerde in de filosofie op het gebied van veiligheid aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en werkt als hogeschooldocent Integrale Veiligheidskunde aan de Haagse Hogeschool. Hij is auteur van onder meer Dansen met de hydra (2022), Ethiek en veiligheid (2015) en, samen met Gert Jan Geling, Over politieke correctheid (2018).
